☐ 2022 Rok Romantyzmu. Filomaci wileńscy

Dwieście lat temu, w czerwcu 1822 roku, wydany został w Wilnie pierwszy tom „Poezji” Adama Mickiewicza.
Wydarzenie to uznawane jest za początek kultury literackiej polskiego romantyzmu. Mickiewicz
wywodził się ze środowiska filomackiego. Warto w bieżącym, jubileuszowym roku przypomnieć, kim byli filomaci wileńscy.

Miłośnicy nauki i biesiady
Pierwszego października 1817 roku sześciu zaprzyjaźnionych studentów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (Józef Jeżowski, Adam Mickiewicz, Onufry Pietraszkiewicz, Erazm Poluszyński, Brunon Suchecki i Tomasz Zan) założyło tajny związek o charakterze koła naukowego.

Związek ten nazwany został Towarzystwem Filomatycznym Wileńskim
( od wyrazu greckiego philomathés – przyjaciel, miłośnik nauk; w 1788 roku w Paryżu utworzono Société Philomatique, stowarzyszenie młodzieży akademickiej, którego działalność samo-kształceniowa mogła zainspirować wileńskich studentów). Z czasem nazwę oficjalną patriotycznej organizacji wyparła nazwa potoczna: Towarzystwo Filomatów.

Adam Mickiewicz
1798 – 1855
T ajne s towarzyszenie s tudentów i a bsolwentów
wileńskiego uniwersytetu działało, z przerwami, do roku 1823. Towarzystwo Filomatów było niewątpliwie związkiem elitarnym, liczyło w sumie dziewiętnastu członków (wśród nich, prócz założycieli, wyróżnić możemy m. in. Jana Czeczota, Franciszka Malewskiego, Ignacego Domeykę czy też Jana Sobolewskiego).. Początkowo zebrania TFW odbywały się co tydzień, później co dwa tygodnie, w niedzielę, najczęściej w mieszkaniu Pietraszkiewicza. Koncepcja i organizacja stowarzyszenia zostały ujęte w „Ustawach” ,które pierwotnie zawierały 60 paragrafów.

Najważniejsze cele towarzystwa w pierwszym okresie działalności (1817 – 1818) dotyczyły ćwiczeń naukowych, kształcenia sztuki pisania, udzielania wzajemnej pomocy w studiach, doskonalenia moralnego oraz zachowania „tajemnicy wszystkich czynności”. Wileńscy filomaci w czasie swoich posiedzeń, niekiedy atmosferą przypominających koleżeńskie biesiady, prezentowali i analizowali własne prace literackie, przekłady, recenzje i sprawozdania z zakresu różnorodnych dziedzin życia naukowego. Adam Mickiewicz, współtwórca projektów wielu ustaw i aktów wykonawczych TFW, przedstawił zgromadzonym przyjaciołom m. in. utwory „Przypomnienie”, „Kartofla” czy „Już się z pogodnych niebios…”.
Każdy członek tajnego stowarzyszenia zobowiązany był raz w miesiącu napisać pracę samodzielną i zrecenzować opracowanie innego filomaty. Co kwartał odbywało się natomiast zebranie sprawozdawczo-organizacyjne.

Republika marzeń
W kilkuletniej historii TFW zarysowały się istotne tendencje do zmian ideowych i strukturalnych: filomaci przeszli znamienną dla epoki ewolucję dążeń i celów – od oświeceniowego samokształcenia i samodoskonalenia etycznego (wzorem paryskiego Société Philomatique), poprzez pracę dla „dobra i pomyślności kraju” (definiowanej jako „wzmaganie narodowej oświaty”), po formułowanie programu
patriotyczno – niepodległościowego. Początkowa wiara wileńskich filomatów w stworzenie idealnej (utopijnej) „republiki młodzieńczej”, w której najwyższymi wartościami moralnymi były przyjaźń, praca ku dobru powszechnemu i ofiarność (por. „Pieśń filaretów” Mickiewicza z 1820 roku),
rychło ustąpiła miejsca ideałom patriotycznym. Towarzystwo Filomatów przeobrażać poczęło się w typową dla spisku politycznego wielostopniową organizację hierarchiczną i niewątpliwie przystąpiło do sieci przedpowstaniowej konspiracji niepodległościowej.

Tomasz Zan
1796 – 1855
Ewolucji ideowej tajnego związku towarzyszyły przemiany organizacyjne. W 1818 roku podzielono TFW na dwa wydziały: literacki oraz matematyczno – fizyczny.

W roku kolejnym,1819, powołano pierwsze podległe filomatom stowarzyszenie

• Klub Przyjaciół (zwany później Związkiem Przyjaciół, zrzeszał ponad 40 „członków i gości” również
  spoza środowiska uniwersyteckiego), zaś w roku 1820 utworzono jawne Zgromadzenie Przyjaciół Pożytecznej Zabawy ( bardziej znane jako Związek Promienistych- po miesiącu działalności zlikwidowany przez władze uczelni; liczył ok. 150 członków) oraz tajne Zgromadzenie Filaretów– najniższe hierarchicznie i najliczniejsze stowarzyszenie
  młodzieży studenckiej. W pracach czterech oddziałów ( matematyczno-fizycznego, moralnego, literackiego i medycznego) Zgromadzenia Filaretów (nazwa organizacji pochodzi
  od słów greckich: philéò – miłuję i areté – cnota) uczestniczyło ponad dwustu członków. Prezydentem filareckiego stowarzyszenia został Tomasz Zan, który kierował ponadto
  ukonstytuowanym na nowo Związkiem Przyjaciół (w 1822 roku związek ten przybrał nazwę Filadelfistów Błękitnych). W sidłach Nowosilcowa Towarzystwo Filomatów, od chwili założenia będące pod prezydenturą Józefa Jeżowskiego, konsekwentnie broniącego pierwotnej, edukacyjno etycznej ideologii tajnej organizacji, traciło powoli na znaczeniu. Decydujący wpływ na kształtowanie się ruchu młodzieżowego w Wilnie na początku trzeciej dekady XIX stulecia miał bezspornie Tomasz
  Zan, były sekretarz TFW, prezydent aż trzech podległych filomatom organizacji, w tym stowarzyszenia filaretów. W roku 1822 opiekę nad filaretami i całym tajnym ruchem
  młodzieży uniwersyteckiej i gimnazjalnej przejęli roztropnie kierowani przez Zana Filadelfiści Błękitni (miłośnicy braterstwa). Rola filomatów, z uwagi na opuszczenie Wilna przez wielu z nich, malała z każdym miesiącem. Najaktywniejsi w gronie organizatorów ruchu narodowego
  młodzieży wileńskiej Filadelfiści Błękitni na przełomie 1822 i 1823 roku dostrzegając pilną potrzebę reorganizacji towarzystwa, opracowali projekt wielostopniowego Związku Patriotycznego. Zadania stojące przed nową, polityczną już organizacją zakładały działalność spiskową zmierzającą do
  odzyskania i utrzymania niepodległego bytu ojczyzny. Projekt młodych filadelfistów nie został jednak zrealizowany. Władze rosyjskie natrafiły na ślad tajnych związków
  młodzieży i rozpoczęły aresztowania wśród studentów i gimnazjalistów. Jesienią 1823 roku śledztwo przejął pełnomocnik carski przy rządzie Królestwa Kongresowego, senator Nikołaj Nowosilcow, i rychło doprowadził do ujęcia najbardziej zasłużonych dla sprawy narodowej filomatów
  i filaretów. Proces wytoczono 108 młodym oskarżonym. Na karę więzienia (w twierdzy) skazano Tomasza Zana, Jana Czeczota i Adama Suzina, natomiast dziesięciu filomatów
  (m. in. Adama Mickiewicza i Józefa Jeżowskiego) i dziesięciu filaretów ( np. Cypriana Daszkiewicza) deportowano do „oddalonych od Polski guberni”, pozostałych oskarżonych
  (m. in. Ignacego Domeykę) oddano pod surowy dozór policji w miejscu zamieszkania. Z uniwersytetu usunięto czterech profesorów, wśród nich szczególnie przychylnego filomatom znakomitego historyka Joachima Lelewela. Ze stanowiska kuratora wileńskiego okręgu szkolnego ustąpił książę Adam Jerzy Czartoryski, życzliwie, aczkolwiek z koniecznym dystansem, odnoszący się do działalności samokształceniowej członków TFW.
  Proces wileńskich filomatów i filaretów już po kilku latach obrósł legendą – głównie za sprawą „Dziadów” cz. III
• arcydramatu romantycznego Mickiewicza. Poeta – filomata przedstawił młodych więźniów jako niewinne i szlachetne ofiary antypolskiej polityki cara, czyniąc ich zarazem wzorcami osobowymi dla kolejnych pokoleń Polaków.
  T ajne w ileńskie z wiązki m łodzieży a kademickiej i gimnazjalnej przyczyniły się do powstania licznych organizacji i kół samokształceniowych w różnych ośrodkach życia narodowego. Filomatyzm stał się znaczącym ogniwem w ruchu niepodległościowym i organiczną częścią historii
  polskiej konspiracji. Żywe tradycje filomackie widoczne są również w Chojnicach. Starajmy się pielęgnować te patriotyczne wartości, aby zachować je dla kolejnych pokoleń.