☐ Chojnice dawniej i dziś – Cegielnie

Cegła – materiał budowlany w kształcie prostopadłościanu także klina, uformowany z gliny, wapna, piasku, cementu lub innych surowców mineralnych, który wytrzymałość mechaniczną i odporność na wpływy atmosferyczne uzyskuje poprzez proces suszenia, wypalania lub naparzania parą wodną. Cegły służą m.in. do wznoszenia ścian, murów, filarów, słupów, a także fundamentów i ścian fundamentowych. Cegły mogą też być wypełnieniem stropów.

Wynalezienie cegły ludzkość zawdzięcza ludom zamieszkującym pustynne tereny południowo-zachodniej Azji – nie było tam dość drewna i kamienia do budowy domów. Najstarsze świadectwa stosowania cegły pochodzą sprzed VI tysiąclecia p.n.e. Archeolodzy odkryli ją w najstarszych miastach świata Jarmo, Jerycho. Najdawniejsze cegły wytwarzano ręcznie, za pomocą prostokątnej drewnianej formy otwartej od góry i od spodu, z mułu rzecznego, lub z gliny z domieszką sieczki. Przed użyciem, suszono je zazwyczaj na słońcu przez kilka miesięcy. Kształtowano je również rękami i wówczas, na każdej cegle pozostawał ślad palców, które ją lepiły, przyjęła się nazwa palcówka.

W starożytnej Mezopotamii, obok drewna i kamienia, cegła była podstawowym materiałem budowlanym. Najpierw cegłę formowano z gliny lub mułu z dodatkiem słomianej sieczki. Słoma wchodziła w reakcję chemiczną z gliną i zwiększała wytrzymałość produktu. Zamiast słomianej sieczki jako domieszkę stosowano trawę lub węgiel drzewny. Niekiedy układano je jeszcze wilgotne i czekano aż wyschnie cała budowla. Ten rodzaj surowej cegły sprawdzał się w pustynnym klimacie. Jako pierwsi zaczęli wypalanie cegły w ogniu ok. 3000 p.n.e. Sumerowie (starożytna Mezopotamia). Wytwarzanie cegieł wypalanych było jednak skomplikowane. Ponieważ w Mezopotamii brakowało drewna, w piecu do wypalania cegieł używano nawozu i krzaków. Temperatura wypalania była niska od 550 do 600 stopni Celsjusza. Cegła wyjmowana z takiego pieca była tak miękka, że można było ją kroić. Wymagała dalszej obróbki. W tym celu Sumerowie polewali ją żywicą ziemną, która wsiąkając w pory cegły, wzmacniała i czyniła ją trwalszą. Wypalana i polewana cegła była droga, dlatego używano wyłącznie do budowy pałaców i świątyń. W podobny sposób budowano w Egipcie. Egipskie malowidła sprzed 3500 lat ukazują robotników, czerpiących wodę, innych kopiących motykami glinę, która układano w drewnianych formach. Tragarze zajmowali się transportem cegieł. W Egipcie cegła była stopniowo wypierana przez kamień. Na szerszą skalę cegły wypalanej zaczęto używać dopiero w cesarstwie rzymskim. Rzymianie wykorzystywali ją do tworzenia monumentalnych budowli, akweduktów, łuków triumfalnych czy Colosseum. Tworzenie tak skomplikowanych gmachów stało się możliwe dzięki wynalezieniu betonu i zaprawy cementowej wiążącej cegły. Rzymianie pierwsi zaczęli używać cegły to tworzenia konstrukcji łukowych. Cegła rzymska była kwadratowa i dość duża. Imperium rzymskie, podbijając inne narody upowszechniało jednocześnie swój sposób budowania, stąd cegła stała się znana w prawie całej Europie. Po upadku cesarstwa została jednak zapomniana. Powtórnie zaczęli wyrabiać cegłę w XI wieku Hiszpanie, a w XIII w. była ona już znana w całej Europie. Jednak nadal budowano z niej głównie miejski mury obronne, zamki, obiekty sakralne. W Polsce zastosowano ją po raz pierwszy na początku XIII w. do budowy kościoła św. Jakuba w Sandomierzu.

Cegła staniała i rozpowszechniła się w budownictwie dopiero wtedy, gdy zaczęto ją produkować maszynowo, czyli w XIX w. Także w XIX w. pojawiły się pierwsze budowle szkieletowe – do stawiania ścian wewnętrznych i przepierzeń potrzebowano lżejszej cegły, zaczęto produkować pustaki, duże cegły w środku puste. Obecnie cegła jest stosowana w budownictwie jednorodzinnym i wiejskim. Cegły pojawiły się w Polsce około 1150 roku. W latach 1200 – 1300 cegły pochodziły prawie wyłącznie z importu, ewentualne produkcje cegieł odbywały się na małą skalę w rodzinnych gospodarstwach. Jakość cegieł rodzimej produkcji nie odbiegała znacznie od tych importowanych. Za czasów króla Kazimierza Wielkiego (XIV w), w dobie znacznego ożywienia w budownictwie, powstawały licznie cegielnie królewskie, książęce, miejskie oraz parafialne. Wówczas to na terenach polskich rozpoczęła się masowa produkcja cegieł. W parze z tą zmianą zdecydowana większość budowli wraz z murami obronnymi była wznoszona już z cegły. Wraz ze wzrostem produkcji cegieł, wzrosły wymagania co do jej jakości, a tym samym wykwalifikowani ceglarze byli poszukiwani w każdym mieście. Glinę do produkcji cegieł czerpano z wyrobisk. Ceglarze już wtedy potrafili intuicyjnie do produkcji cegieł wybierać glinę lepszej jakości, tj. żelazistą, pochodzącą z bagiennych moczar. W XIX w. wprowadzono maszynową produkcję cegieł, a tym samym rozmiary i jakości cegieł zostały po raz pierwszy znormalizowane. Cegły wypalało się w jednorazowych piecach mielerzowych, gdzie warstwami układało się cegły w formę piramidy, pomiędzy którymi w pozostawionych kanałach układało się drewno do spalenia. Cały proces wypalania, razem z ułożeniem pieca, paleniem i studzeniem trwał od 4 do 6 tygodni. Cegły ze środka pieca były najlepiej wypalone i stanowiły cegłę pierwszego gatunku tzw. wiśniówkę.

Chojnice otoczono Kamiennym Pierścieniem murów obronnych już w okresie średniowiecza, za panowania książąt pomorskich. Zachowały się ich znaczne fragmenty. Krzyżacy, którzy opanowali w 1309 roku Pomorze Gdańskie, chcieli aby Chojnice pełniły funkcję twierdzy na południowym krańcu Zakonu. Zasadniczą sprawą, o którą zadbał Zakon po zajęciu miasta stało się obwarowanie miast. Początki budowy z cegły murów obronnych, bram i baszt oraz kościoła farnego w Chojnicach sięgają czasów krzyżackich. Olbrzymich budowlanych potrzeb Krzyżaków nie była w stanie zaspokoić jedyna chojnicka średniowieczna cegielnia. Była ona usytuowana na wyniosłym brzegu jeziora przy ulicy (obecnie) Ogrodowej. Stąd nazwa drogi prowadzącej do zakładu produkcji cegieł a pobliskie jezioro nazwano Cegielnianym. Monografia Chojnic z 1971 roku podaje błędną nazwę jeziora Cegielnianego – „Kozie”. Materiały historyczne w wiekach XVI-XVII nie potwierdzają istnienia w Chojnicach cegielni. Z tego powodu domy mieszkalne w mieście budowano z drewna, gliny. Niewielkie zapotrzebowanie miasta na materiały ceramiczne być może były realizowane przez zakłady z pobliskich miast. Sytuacja zmieniła się po wielickich pożarach w 1733 i 1742, kiedy w ciągu trzech dekad w obrębie murów obronnych odbudowano ok. 2000 domów w głównej mierze z cegieł. Z inicjatywy burmistrza Goedtke, który organizował odbudowę miasta powstała cegielnia komunalna. Poza cegłami jej wyroby to płytki ceramiczne i dachówki. W 1772 w Chojnicach pracowało 5 ceglarzy.

Silny rozwój ceglarstwa przypada na II połowę XIX wieku: w 1880 istniało w Chojnicach 8 cegielni, łącznie zatrudniających 42 robotników, w 1897 roku 5 cegielni z liczbą 46 robotników. Największa cegielnia zakładu poprawczego zatrudniała 32 pracowników. Na przełomie lat 1906 i 1907 w Chojnicach istniało 6 cegielni – ich właścicielami byli Richard Korth, Rudolf Korth, Amalia Schmidt, Bernardt Schweitzer, Adolf Tuchler a także zakład poprawczy. Cztery z tych cegielni znajdowały się przy Szosie Gdańskiej nr 35, 37, 38, 40. W 1937 roku pracowały cegielnie prywatne Ludwiki Korth (Sz. Gdańska 33), Wilhelma Schmidta (Gdańska 58), Zakład Krajowych Zakładów Opieki Społecznej przy Sz. Kościerskiej oraz cegielnia miejska w Chojnatach. W okolicy funkcjonowały dwie cegielnie – w Pawłowie i w Krojantach. Zakład w Pawłowie należał do Gelba przewodniczącego gminy żydowskiej w Chojnicach.

Po II wojnie światowej cegielnia przy Gdańskiej 33 stanowiła mienie poniemieckie i została przejęta pod tymczasowy zarząd państwowy. W krótkim czasie przeszła na własność miasta. Cegielnia przy ulicy Kościerskiej początkowo pracowała w strukturze zakładu poprawczego. Na początku lat pięćdziesiątych obie cegielnie weszły w skład nowo utworzonych w Chojnicach Zakładów Przemysłu Terenowego Materiałów Budowlanych – produkcją cegieł zajmował się tylko zakład przy Kościerskiej, która była ostatnią z chojnickich cegielni. Brak możliwości pozyskania odpowiedniej gliny spowodował ostatecznie zaprzestanie produkcji w połowie lat siedemdziesiątych. Pozostałością po wiekowej działalności cegielni przy ulicy Gdańskiej były liczne glinianki – stawy na pobliskich polach. Ostatnie z glinianek znikły w trakcie budowy osiedla 700-lecia.

Wiesława Gołuńska
nauczycielka historii, regionalistka