☐ Na ziemi chojnickiej – Swornegacie

Swornegacie to wieś należącą do Gminy Chojnice. Miejscowość leży na północny wschód od Chojnic, nad rzeką Brdą, na pojezierzu pomorskim, sąsiaduje z Parkiem Narodowym Bory Tucholskie. Na południe od Swornegaci leży Jezioro Karsińskie.

Miejscowość ma długą historię. Archeolodzy odkryli tu wiele pozostałości z XIII wieku, które świadczą o tym, że już wówczas na tych terenach rozwijało się osadnictwo. Wiadomo, że dzieje wsi sięgają czasów książąt pomorskich.

Pierwszą wzmiankę o miejscowości podaje dokument papieża Grzegorza X z 15 lipca 1272 roku, który poleca opiece biskupów chełmińskich znajdujący się tu zakon augustianów. Istniał przy nim Kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Fundatorem zakonu był książę pomorski Mestwin II i jego żona – księżna Eufrozyna. Przywilej lokacyjny wieś uzyskała w 1291 roku od Mestwina II. Dokument ten jest znamienny, bowiem został wystawiony przez księcia wprost w Swornegaciach w obecności 14 wysokich urzędników księstwa pomorskiego. Obecność tylu znamienitych gości świadczyła o tym, że odbyło się wówczas w Swornegaciach spotkanie, na którym omawiano sprawy wagi państwowej. A do nich należała niewątpliwie darowizna puszczy sworzyńskiej na rzecz konwentu zakonników św. Augustyna.

Augustianie nie zaznali w Swornegaciach spokoju. Klasztor w czasach krzyżackich często napadano. Z tego też powodu Wacław II zezwolił w 1303 roku na połączenie augustianów z zakonem cystersów w Oliwie. Natomiast cystersi, by uniknąć konfliktu oddali w 1330 roku Swornegacie Zakonowi Krzyżackiemu. Krzyżacy w 1333 nadali nowy przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Administracyjnie wieś włączono do komturstwa tucholskiego. Za rządów zakonu osadę zmieniono na folwark i utworzono wójtostwo. Tutejsi chłopi otrzymali ziemię, łąki, lasy, jeziora za czynsz. W 1303 kościół klasztorny augustianów został zamieniony na parafialny p. w. św. Jana Chrzciciela. W 1333 roku patronem Kościoła, prócz św. Jana Chrzciciela, stał się św. Bartłomiej Apostoł. Jednakże pierwsza wzmianka o istnieniu w Swornegaciach parafii pochodzi z 1382 roku. Ten stan rzeczy zmienił się w I poł. XVII wieku. Niewielka liczba księży sprawiła, że dotychczasowa parafia w Sworach stała się filią kościoła w Konarzynach. Ówczesna świątynia, nie zachowała się do naszych czasów – spłonęła pod koniec XVII wieku. Mieszkańcy szybko jednak podjęli się dzieła odbudowy kościoła, który najprawdopodobniej powstał na początku XVIII wieku. Patronką została św. Barbara, której kult we wsi był bardzo rozpowszechniony. Wciąż jednak Swornegacie były filią konarzyńskiej parafii. Samodzielność odzyskały dopiero w 1909 roku. 10 lat później powstała nowa, neobarokowa świątynia pod tym samym wezwaniem. Kościół ozdobiła piękna polichromia autorstwa braci Drapiewskich, która nawiązuje do kaszubskiej sztuki ludowej. Przez ponad 60 lat nowy i stary budynek sakralny stały obok siebie. W 1982 roku stara, drewniana świątynia pochodząca z 1742 została przeniesiona do muzeum etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich i odrestaurowana. Do 1939 roku w Swornychgaciach rozwijało się życie społeczne, działało Kółko Rolnicza, OSP, Katolickie Stowarzyszeni Młodzieży, drużyna harcerska, PCK. Podczas okupacji hitlerowskiej ludność wsi doświadczyła represji, wielu zginęło z rąk hitlerowców. Została wysiedlona, a całą okolicę włączono do obszaru ćwiczeń wojskowych. Część ludności wywieziono w głąb Rzeszy, część do innych wsi powiatu chojnickiego.

Po wojnie władze PRL zamierzały ocalałą ludność przesiedlić na „ziemie odzyskane”, a teren gromady przeznaczyć pod zalesienie. Przystąpiono jednak do odbudowy wsi. Domy drewniane zamieniły się na murowane. W 1962 roku ponownie wybuchł we wsi pożar i zniszczył pozostałe chaty. W miejsce drewnianych chat pobudowano domy murowane. W 1962 roku miejscowość została zelektryfikowana. Wielkim wydarzeniem dla mieszkańców było otwarcie w 1963 roku domu kultury. Zbudowany został czynem społecznym. Znaczne zmiany przyniosły lata dziewięćdziesiąte. Gmina Chojnice zainwestowała w Swornegaciach ogromne środki finansowe. Wieś została stelefonizowana, zwodociągowana i skanalizowana. Pojawiły się chodniki i stylowe lampy oświetleniowe. Swornegacie ciągle rozwijają się. Stają się miejscowością wczasową szeroko znaną w Polsce

Do najstarszych budynków wsi należy szkoła i chociński młyn

W 1382 roku komtur tucholski Henryk von Bullendorf nadał ziemię folwarczną nowym osadnikom. Z tego roku pochodzą pierwsze wzmianki o istnieniu w Swornegaciach szkoły parafialnej – nadany wsi przywilej potwierdza, że istniała tam tego typu placówka. Jej istnienie potwierdziły dokumenty z XVI i XVII wieku. Później jednak szkoła najprawdopodobniej zawiesiła swoją działalność – kolejne informacje na jej temat pojawiły dopiero z XIX wieku. W 1822 roku zbudowano nowy gmach szkolny. Niestety bardzo szybko strawił go pożar. Pod koniec XIX wieku udało się jednak otworzyć katolicką, trzyklasową szkołę. Wówczas też pojawił się tam pierwszy nauczyciel – pruski oficer. W 1920 roku Swornegacie po latach rozbiorów wróciły do Polski. To przyniosło kolejne zmiany – placówka z niemieckiej stała się polska. Szkoły powszechne były obowiązkowe dla wszystkich. W Swornegaciach funkcjonowała pięcioklasowa placówka. Około 1920 roku we wsi powstał także nowy gmach szkolny. Wkrótce stał się on jednak zbyt mały dla coraz większej liczby uczących się tam dzieci. W roku szkolnym 1930/1931 oddano więc do użytku większy, murowany budynek. W trakcie wakacji służył on jako ośrodek kolonijny dla dzieci i młodzieży z polskich miast. Rozwoju placówki nie przerwała nawet II wojna światowa pomimo, że szkoła znów stała się niemiecka. Lata powojenne to dalszy rozkwit szkolnictwa w Sworach. Bardzo ważnym wydarzeniem było wybudowanie w 1966 roku prawdopodobnie jedynego internatu przy szkole podstawowej w Polsce. W 1999 roku w Swornegaciach na skutek państwowej reformy szkolnictwa powstał Zespół Szkół (Gimnazjum i Szkoła Podstawowa).

Początek XXI wieku przyniósł kolejną reformę. 1 września 2019 r. przestały istnieć gimnazja. W 2017 r. rozpoczęło się stopniowe wygaszanie tego typu szkół – uczniowie po skończeniu klasy VI zamiast do gimnazjum poszli po VII klasy wydłużonej szkoły podstawowej.

Historia młyna sięga najprawdopodobniej XVI wieku, jednakże pierwsze wzmianki o nim pochodzą z osiemnastowiecznych dokumentów, które dostarczają wiadomości o zniszczeniach budynku i jego planowanym remoncie. Z czasem to miejsce stało się bardzo ważnym punktem na mapie okolicy, można było zaopatrzyć się tu w mąkę, sprzedać zboże i drewno, kupić gotowe deski. Infrastruktura młyna i tartaku była zasilana dzięki energii wody. W późniejszych latach młyn pełnił także funkcje oberży. Przed drugą wojną światową chciano zlikwidować zabytek. Nie doszło do tego, ale w drugiej połowie XX wieku młyn bardzo pod- upadł – stare urządzenia często się psuły, a ówczesnemu właścicielowi brakowało środków na kosztowne remonty. Pomimo starań rodziny Łosińskich, do której należał budynek, nie udało się go uratować. Do dziś zachowały się jedynie szczątki tego niezwykłego zabytku. Istnieją jednak zdjęcia, na których możemy podziwiać młyn w całej okazałości.

Etymologia nazwy wsi

Nazwa Swornegacie wzbudza ciekawość w turystach, którzy przybywają tu kajakami, łódkami lub trafiają do Sworów podczas rowerowych podróży. Wykorzystując zabawne skojarzenie z bielizną, w Swornegaciach stworzono produkt regionalny – prawdziwe, koronkowe, białe gacie wzorowane na XIX-wiecznej bieliźnie. Jednak pochodzenie nazwy nie ma z nimi nic wspólnego.

Językoznawcy nie są zgodni odnośnie pochodzenia nazwy Swornychgaci. Pośród trwających sporów, za najbardziej prawdopodobną przyjmuje się wersję mówiącą o zaskakującym połączeniu dwóch kaszubskich słów – swory, czyli warkocza plecionego z sosnowych korzeni i słomy oraz gacenia, czyli wykorzystywania zaplecionego warkocza w celu umocnienia brzegów rzeki. Nazwa wsi należy do grupy nazw służebnych, złożonych, informując, czym głównie zajmowali się jej mieszkańcy w początkach istnienia osady. Dlaczego nazwa jest złożona, nie trudno zgadnąć – powstała z połączenia dwóch kaszubskich, niezależnych od siebie słów.

czyn społeczny – w okresie PRL (Polska Rzeczpospolita Ludowa; do 1952: Rzeczpospolita Polska; komunistyczne państwo polskie istniejące w latach 1944–1989) nieodpłatne prace wykonywane na rzecz społeczeństwa, zwykle w dni wolne od pracy (przy czym soboty były wtedy również dniami roboczymi).

folwark – od XIV wieku gospodarstwo rolne, a od XIV wieku także rolno-hodowlanego.

komturstwo – podstawowa jednostka administracyjno-terytorialno-wojskowa zakonów rycerskich, zarządzana przez komtura.

polichromia– wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.