☐ Zamek krzyżacki w Człuchowie

Zamek człuchowski – zamek krzyżacki położony w Człuchowie, drugi po Malborku pod względem wielkości zamek Zakonu. Był siedzibą komtura i konwentu krzyżackiego. Rezydował w nim m.in. Konrad von Wallenrode i Ulrich von Jungingen.

Zamek w Człuchowie był jednym z największych założeń obronnych wzniesionych przez rycerzy zakonu krzyżackiego. Zajmował teren 3 hektarów, a wielkością ustępował jedynie siedzibie stolicy państwa zakonnego – zamkowi Wielkiego Mistrza w Malborku. Założenie zamkowe w Człuchowie składało się z trzech przedzamczy i Zamku Wysokiego, z których każde w razie potrzeby mogło stanowić samodzielny obwód obronny. Komunikacja między częściami zamku możliwa była przez mosty zwodzone zbudowane nad fosami wypełnionymi wodą. Jedynie fosa wokół III przedzamcza była sucha.

Zamek zbudowany został u nasady półwyspu jeziora Słuchów. Każda część zamku otoczona była murem z głazów granitowych i cegieł. Zamek posiadał 11 bram i 9 baszt.

Zamek tworzyły:
Zamek Wysoki: Założony był na planie kwadratu, posiadał cztery skrzydła, wewnętrzny dziedziniec i wieżę w północno-zachodnim narożniku. Znajdowały się w nim pomieszczenia dla rycerzy zakonnych i księży, sypialnie, jadalnie oraz kaplica. Najpotężniejszą jego częścią i jedyną zachowaną w całości jest wieża o wysokości prawie 50 metrów i murze o grubości do 5 metrów. W podziemiach wieży znajdowały się lochy dla więźniów i studnia. Sama wieża miała służyć jako miejsce ostatniego oporu załogi w przypadku zdobycia pozostałych części zamku przez nieprzyjaciela.

Przedzamcze zachodnie: Położone było najbliżej miasta. W jego północno-zachodniej części znajdował się główny wjazd na teren zamku. Broniły go baszty, kwadratowa w północno-zachodnim narożniku i półkolista w zachodnim licu muru. Mieściło stajnie, wartownie, zbrojownię i spichrze.

Podzamcze północne: Nazywane też przygródkiem lub zamkiem średnim, związane było bezpośrednio z Zamkiem Wysokim i otoczone z nim wspólnym murem. Przeznaczone było na wartownie i mieszkania dla części załogi. Łączyło pozostałe części zamku. W XVII w. wzniesiono na nim pałac starostów. Przedzamcze wschodnie: Posiadało największą powierzchnię. Z jego północno-wschodniego narożnika prowadziła brama na pozostałą część półwyspu (dzisiaj teren parku). Mieściło zabudowania gospodarcze.

Od XII wieku Człuchów wchodził w skład kasztelanii w Szczytnie, w której od 1299 roku kasztelanem był wojewoda kaliski Mikołaj z Ponieca. Po aneksji Pomorza Gdańskiego w 1308 roku synowie kasztelana Mikołaja sprzedali Człuchów Zakonowi Krzyżackiemu, który po 1340 roku wybudował w Człuchowie zamek dla ochrony szlaku prowadzącego z krajów niemieckich do Prus.

W czasie wojen z Zakonem wojska polskie próbowały bezskutecznie zdobyć zamek w 1414 roku i 1433 roku. Zamek w rękach krzyżackich pozostał do wojny trzynastoletniej, gdy został opanowany w 1454 roku przez wojska królewskie. W tym samym roku Krzyżacy próbowali bezskutecznie odbić zamek, a następnie w roku 1455 i 1456, jednak załoga polska odparła ataki. Kolejne ataki na zamek przeprowadzono w 1520 w czasie wojny pruskiej, kiedy zamek zaatakowały wspierające Krzyżaków wojska Dytrycha Schoenberga. Odtąd zamek był w rękach polskich aż do rozbiorów. Z ramienia Królestwa Polskiego na zamku rezydował starosta królewski wraz z załogą. Wśród starostów występowali przedstawiciele najsłynniejszych polskich rodów, takich jak Wejherowie, Sanguszkowie i Radziwiłłowie. W 1627 roku bezskutecznie próbowali zdobyć zamek Szwedzi. W czasach Potopu Szwedzi nie potrafili zająć zamku od wczesnej jesieni 1655 roku i udało im się to, dopiero gdy wykorzystali zimą zamarznięte wody jeziora, dzięki czemu udało im się wedrzeć na zamkowe mury. Po zakończeniu wojny zamek z powrotem trafił w polskie ręce.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku zamek został przekazany przez Kazimierza Sorokę władzom pruskim, których działania doprowadziły do jego prawie całkowitego zniszczenia. W latach 80. XVIII w. obniżono lustro jeziora o 4 metry osuszając system fos wokół zamku. Ołtarz z kaplicy zamkowej wywieziono do kościoła w Chrząstowie, ambonę do Krępska. Po pożarach w latach 1786 i 1793, które zniszczyły drewnianą zabudowę Człuchowa, wydano zgodę na całkowitą rozbiórkę zamku w celu pozyskania materiałów budowlanych na odbudowę miasta. Rozbiórka trwała do 1811 roku, kiedy ukazało się rozporządzenie rejencji o ochronie ruin zamku. W efekcie po budowli pozostały tylko główna wieża i kamienne mury. W latach 1826-1828 w miejscu kaplicy Zamku Wysokiego wybudowano neogotycki kościół ewangelicki według projektu inspektora budowlanego Salzmanna, który został poprawiony przez Karla Friedricha Schinkela. W 1842 r. na przedzamczu zachodnim zlokalizowano cmentarz ewangelicki, który podobnie jak kościół funkcjonował do 1945 r.

W latach 2008-2015 w wyniku współfinansowanej przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego rewitalizacji zamku przeprowadzono badania archeologiczne na terenie zespołu zamkowego a także prace konserwatorskie i restauratorskie.

Od 2 maja 2013 r. gospodarzem odrestaurowanego zamku jest Muzeum Regionalne w Człuchowie.

aneksja (łac. annexio – przyłączenie) – zagarnięcie, przyłączenie przez jedno państwo całości lub części terytorium innego państwa, bez zgody tego państwa, najczęściej przy użyciu siły lub w wyniku wygranej wojny.
kasztelania (dawniej: okręg grodowy) – jednostka administracyjna podziału terytorialnego w średniowiecznej Polsce. Ośrodkiem kasztelanii był kasztel (zamek, znaczący gród lub dwór obronny).
komtur, inaczej komandor – zwierzchnik domu zakonnego w niektórych zakonach rycerskich.
konwent – jednostka organizacyjna zakonu, także dom zakonny
rejencja – jednostka administracyjna w kilku krajach związkowych Niemiec, podległa rządowi krajowemu.
starosta – urzędnik królewski z władzą sądową w I Rzeczypospolitej.
wojewoda – organ administracji państwowej w Polsce. Słowo wojewoda wywodzi się od wodzić (prowadzić), a więc oznacza tego, który przewodzi wojskiem. W średniowiecznej Polsce dowodził wojskiem w zastępstwie monarchy.