☐ Lwów – Cmentarz Łyczakowski

Być we Lwowie i nie odwiedzić cmentarza Łyczakowskiego, to tak jak być w Paryżu nie zobaczyć wieży Eiffla. Na tej nekropoli znajdziemy najwięcej świadectw, że Lwów był kiedyś polskim miastem. Cmentarz Łyczakowski to obok Cmentarzy Powązkowskiego w Warszawie, Rakowickiego w Krakowie i na Rossie w Wilnie to najważniejsza nekropolia dla polskiej historii i kultury. Spoczywają tutaj m.in. Julian Konstanty Ordon, Seweryn Goszczyński, Karol Szajnocha, Artur Grottger, Maria Konopnicka czy Gabriela Zapolska. Jest to również bardzo ważne miejsce dla kultury i historii Ukrainy. Autonomiczną częścią nekropolii Łyczakowskiej jest Cmentarz Obrońców Lwowa, zwany również Orląt Lwowskich. Na terenie cmentarza znajdują się również wydzielone kwatery powstańców listopadowych, tzw. kwatera Żelaznej Kompanii i styczniowych na Górce Powstańczej.

HISTORIA CMENTARZA

Początki cmentarza sięgają 1786 roku i jest jedną z najstarszych nie tylko polskich czy ukraińskich, ale również europejskich nekropolii. Już w XVI wieku na wzgórzach obejmujących teren dzisiejszego cmentarza chowano zmarłych na dżumę. Do roku 1786 pochówki urządzano na wielu parafialnych cmentarzach. W 1783 roku cesarz Austro-Węgier, Józef II wydał dekret nakazujący likwidację wszystkich, a było ich około 100, małych cmentarzy. W związku z tym wydano nakaz utworzenia nowych nekropolii poza granicami miasta i w ten sposób, jako jeden z nich, powstał Cmentarz Łyczakowski. Ówcześnie stanowił jeden z czterech miejsc pochówku, natomiast obecny kształt cmentarza wyłonił się około 1855 roku. Dzisiaj Cmentarz Łyczakowski zajmuje powierzchnię około 40 ha, którą podzielono na 86 pól grobowych. Znaleźć można 300 tysięcy mogił, dla których księgi cmentarne zaczęto prowadzić w 1885 roku. Warto dodać, że najstarsza nekropolia jest datowana na 1787 rok.

Obecny wygląd cmentarz uzyskał około 1855 roku, uzyskując nieregularny układ alei. Z tego okresu pochodzi wiele niezwykle cennych nagrobnych rzeźb. Od początku XIX wieku Cmentarz Łyczakowski na tle innych lwowskich nekropolii, tj. Stryjskiego, Żółkiewskiego, Gródeckiego i Janowskiego zaczął coraz wyraźniej nabierać charakteru reprezentacyjnego i wyróżniać się bogactwem nagrobków. Na Łyczakowskim zaś grzebano głównie ludzi zasobnych, wyższych urzędników, oficerów, szlachtę i inteligencję. Na Cmentarzu Łyczakowskim znajdują się 23 kaplice grobowe. Dwudziesta czwarta, rodziny hrabiów Dzieduszyckich, została doszczętnie zniszczona pociskiem artyleryjskim w czasie walk o Lwów w lipcu 1944 roku. Są to często swoiste małe kościoły o pięknej architekturze. Ich fundatorzy wznosząc je swym najbliższym, często uważali te żałobne świątynie za progi prowadzące do wieczności.

Najstarszą i najwartościowszą pod względem artystycznym kaplicę grobową na Łyczakowie wzniósł w 1812 roku hrabia Leonard Wincenty Dunin – Borkowski po śmierci swojej małżonki Ignacji z Ostrorogów. Ozdobiona była pięknymi rzeźbami dłuta znakomitego niemieckiego rzeźbiarza Hartmana Witwera. Układ jałtański i poczdamski przesądziły o przynależności państwowej Lwowa. W 1945 roku Polacy zaczęli w dużej mierze opuszczać miasto i udawać się na zachód, co dla Cmentarza Łyczakowskiego oznaczało zmierzch polskiej epoki. Zaczną go wypełniać mogiły Rosjan i Ukraińców, chociaż przy głównych alejach zachowały się oczywiście najcenniejsze polskie grobowce.

MAUZOLEUM WYBITNYCH POLAKÓW

Polski Lwów był miastem kwitnącym polską kulturą i sztuką. Bogate życie uniwersyteckie, słynni matematycy i artyści. To wszystko spowodowało, że na łyczakowskiej nekropolii znajda się groby niezwykle ważnych dla Polski postaci. Grobowce, co bardziej znamienitych rodów były wykonywane dłutami niezwykłych rzeźbiarzy. Na Cmentarzu Łyczakowskim znalazło ostatni spoczynek wielu żołnierzy i to z różnych pokoleń walczących o niepodległość Polskim. Po każdym, bowiem wielkim powstaniu narodowym chroniły się przed represjami we Lwowie setki niedobitków i zdekonspirowanych spiskowców. Długą listę bohaterów zbrojnych czynów niepodległościowych spoczywających na Łyczakowie otwierają żołnierze Kościuszki, których jest niewielu. Najwybitniejsi byli generał Benedykt Denis Kołyszko oraz Józef Rejchan – znany polski malarz epoki napoleońskiej. Na cmentarzu spoczął też kilkudziesięcioosobowy zastęp powstańców listopadowych z 1830 roku. W centrum kwatery tych powstańców umieszczono symboliczny, piaskowcowy sarkofag dłuta Henryka Periera ze zrywającym się do lotu orłem i napisem: „Z krwi naszej powstaną mściciele”. Spoczął tam m.in. historyk August Bielowski – dyrektor Ossolineum. Natomiast na jednym z centralnych rond umieszczono wielką piramidę zwieńczoną orłem w koronie, pod którą spoczął bohater mickiewiczowskiej „Reduty Ordona” Julian Konstanty Ordon. Na Łyczakowie spoczął również słynny konspirator i polityk, a później długoletni przewodniczący parlamentu austriackiego w Wiedniu Franciszek Smolka, a także wybitny aktor i dyrektor Teatru Lwowskiego Jan Dobrzański. Lwów był miastem o wielkiej wadze dla Polski i wielkim ośrodkiem intelektualnym, stąd też na Cmentarzu Łyczakowskim znaleźli miejsce spoczynek przedstawiciele świata nauki, literatury i sztuki. Jeśli chodzi o literatów to wystarczy wymienić chociażby Władysława Bełzę – autora słynnego wiersza, „Kto ty jesteś? Polak mały”, Gabrielę Zapolską, znaną głównie, jako autorka dramatu „Moralność pani Dulskiej” i oczywiście Marię Konopnicką, której twórczości, od bajki „O krasnoludkach i sierotce Marysi” aż po „Rotę” chyba nie trzeba przedstawiać. Spoczywa tu również liczne grono historyków lwowskich, którzy w okresie zaboru austriackiego na wyżyny wznieśli polską naukę historyczną.
Są to m.in. Karol Szajnocha, autor monumentalnego dzieła „Jadwiga i Jagiełło”, Ksawery Liske – twórca Polskiego Towarzystwa Historycznego, Wojciech Kętrzyński, wieloletni dyrektor Ossolineum, Ludwik Finkel, twórca polskiej bibliografii czy Oswald Balzer – autor „Genealogii Piastów”. Jeśli chodzi o malarzy i rzeźbiarzy to spośród całej plejady pozwolę sobie wymienić jedynie Tadeusza Barącza, twórcę stojącego dziś w Gdańsku pomnika Jana III Sobieskiego oraz przede wszystkim Artura Grottgera, autora m.in. słynnych „Polonii” i „Lituanii”. Nie sposób pominąć nazwisk licznych działaczy społecznych i politycznych, spośród których warto wymienić choćby Franciszka Stefczyka, twórcę słynnych Kas Stefczyka czy Leona Pinińskiego – namiestnika Galicji.

CMENTARZ ORLĄT LWOWSKICH

Cmentarz Obrońców Lwowa, inaczej zwany Cmentarzem Orląt Lwowskich jest autonomiczną częścią Cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie. Zajmuje odrębne miejsce, ponieważ znajduje się na stokach wzgórz od strony Pohulanki. Znajdują się na nim mogiły uczestników obrony Lwowa i Małopolski Wschodniej, poległych w latach 1918-1920 lub zmarłych w latach późniejszych. Często nazywany jest Cmentarzem Orląt, gdyż pośród pochowanych tam prawie 3000 żołnierzy większość to młodzi chłopcy, Orlęta lwowskie. W czasie walk o Lwów poległych grzebano na prowizorycznych cmentarzykach w pobliżu poszczególnych punktów oporu, między innymi obok Szkoły Kadetów, szkoły im. H. Sienkiewicza i w ogrodzie Politechniki. Po wygaśnięciu walk polskie władze Lwowa postanowiły ekshumować ciała zabitych i przenieść je na specjalnie wydzielony obszar, przylegający od strony Pohulanki do Cmentarza Łyczakowskiego. Sprawą zajęło się powołane w 1919, z inicjatywy Marii Ciszkowej – matki jednego z poległych gimnazjalistów – towarzystwo Straż Mogił Polskich Bohaterów. Po zgromadzeniu odpowiednich funduszy rozpisano w 1921 konkurs na mauzoleum obrońców Lwowa, którego laureatem został student Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej, Rudolf Indruch – uczestnik walk o Lwów. Cmentarz po wzniesieniu był okazały i podniosły. Na cały kompleks składała się stojąca na najwyższym wzniesieniu Kaplica, katakumby poniżej niej oraz Pomnik Chwały z trzema pylonami połączonymi kolumnadą składającą się z dwunastu kolumn. Przed pomnikiem, który był wejściem na cmentarz stały dwa lwy z zapisanymi na tarczach bardzo wymownymi słowami. Pierwszy miał herb Lwowa i napis „Zawsze Wierny”, drugi herb Rzeczypospolitej i napis „Tobie Polsko”. Niestety w 1971 roku kompleks cmentarny został dotkliwie zniszczony przez sowieckie czołgi, a lwy zostały usunięte. Nad cmentarzem dominuje, dziś odrestaurowana, położona na szczycie wzniesienia kaplica Obrońców Lwowa, zbudowana w kształcie rotundy, której poświęcenie odbyło się we wrześniu 1924 roku. Poniżej znajdują się katakumby, w których spoczywają bohaterowie polegli w pierwszych listopadowych dniach 1918 roku oraz na różnych frontach wojny z Ukraińcami i bolszewikami. Imponujące wrażenie robi także Pomnik Chwały, łukowa glorieta złożona z trzech pylonów oraz dwunastu kolumn. Ponadto na cmentarzu znajdują się tak istotne zabytki jak Mogiła Pięciu Nieznanych z Persenkówki, Pomnik lotników amerykańskich Pomnik Francuzów oraz Grób Nieznanego Żołnierza.

— Piotr Stanisławski