☐ Antykrzyżacka opozycja w Chojnicach

Dzieje Chojnic połowy XV wieku związały się z istnieniem i działalnością Związku Pruskiego co przyczyniło się do powrotu Pomorza Gdańskiego i Chojnic do Królestwa Polskiego w 1466 roku. W 1309 r. całe Pomorze Wschodnie, wraz z Chojnicami zostało zajęte przez Krzyżaków.

Na znaczenie Chojnic w państwie zakonnym wpływało położenie miasta. Zatrzymywali się w nim kurierzy i posłańcy przewożący listy do Malborka i innych ośrodków władzy krzyżackiej. Miasto odgrywało też ważną rolę w systemie obronnym państwa krzyżackiego – leżało blisko granicy z Polską. Z tego względu polski kronikarz Jan Długosz nazwał miasto „kluczem i bramą Pomorza”. Rola militarna Chojnic ujawniła się w okresie wojen polsko-krzyżackich 1409-1435 i podczas wojny trzynastoletniej 1454-1466. Walory obronne miasta wynikały z jego położenia między dwoma jeziorami. Dostępu do miasta broniły trzy bramy – Człuchowska i Młyńska oraz Gdańska.

Chojnice należały do małych miast Zakonu. Rola gospodarcza miasta polegała na pośrednictwie handlowym i usługach wobec okolicznych wsi. W życiu politycznym władze miasta były bierne. Uaktywniły się po klęsce grunwaldzkiej. Zakon zmuszony do płacenia stronie polsko-litewskiej wysokiej kontrybucji dążył do nałożenia wyższych podatków. Ich wysokość wymagała uzgodnienia z reprezentacją stanów.

Szczególnym wydarzeniem o znaczeniu przełomowym w historii Pomorza i Chojnic było utworzenie Związku Pruskiego. Został założony 14 III 1440 r. na zjeździe w Kwidzynie. Zorganizowało go rycerstwo, przedstawiciele patrycjatu miejskiego i kupcy ziemi chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego, Powiśla i Warmii. Na zjazd założycielski do Kwidzyna delegaci Chojnic nie przybyli – do Związku miasto przystąpiło ostatecznie 1 maja 1440 roku.

Związek ten był organizacją nawiązującą do związków stanowych (konfederacji) powoływanych w Polsce czy w Inflantach. Działające w nim stany pruskie miały sobie zapewnić wzajemną pomoc w przypadku wydania przez Zakon niesprawiedliwego wyroku w sprawach dotyczących ich członków (nadmierny fiskalizm Zakonu), a jednocześnie w ramach swojej organizacji podejmowały określone działania gospodarczo-społeczne i prawno-polityczne. Związek Pruski, za swoje główne cele stawiał uzyskanie wpływów na rządy w państwie zakonnym oraz przywilejów stanowych, zbliżonych do tych posiadanych w Polsce przez szlachtę. Nawiązywał on tradycjami do działalności Związku Jaszczurczego z roku 1397. Ten ostatni był stowarzyszeniem rycerstwa ziemi chełmińskiej, którego podstawowym celem była obrona przed uciskiem ze strony krzyżackiej.

Skłócone władze zakonne początkowo tolerowały istnienie Związku, ale już po roku podjęły z nim energiczną walkę. Nowy wielki mistrz Konrad von Erlichshausen dążył do rozbicia Związku. Chojnice pod wpływem prozakonnego burmistrza miasta, Henryka Swentenera, poparły mistrza w sprawach wprowadzenia nowego cła w portach Zakonu Krzyżackiego. Wielki mistrz do ostatecznej rozgrywki ze Związkiem Pruskim przystąpił na wiosnę 1446 roku. W zamian za jego likwidację obiecywał, że zwalczy nadużycia prawno-finansowe i zapewni stanom pruskim zachowanie ich uprawnień. Do Chojnic przybył burmistrz Malborka, spotkał się z przedstawicielami stanów. W efekcie jego agitacji miasto zdecydowało o wystąpieniu ze Związku. Zmianę decyzji przyspieszyła nadanie przez wielkiego mistrza miastu dawnego dworu krzyżackiego w obrębie miasta.

Po śmierci Konrada von Erlichshausena, nowowybrany wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen, dążył do konfrontacyjnego zakończenia konfliktu ze Związkiem Pruskim. Gdy Chojnice poparły plany Zakonu, Związek zastosował wobec miasta różne formy wykluczenia i szykany wobec chojniczan. Jednocześnie władze konfederacji agitowały w celu pozyskania przychylności chojnickiego gminu. Do Chojnic przybyli przywódcy Związku Pruskiego (1453 rok). Ich antykrzyżackie wypowiedzi wywołały wśród mieszkańców miasta wzrost niechęci do rady miejskiej sprzyjającej Zakonowi. Trafiły one na podatny grunt – rzemieślnicze pospólstwo, które najbardziej ucierpiało z powodu prokrzyżackiej polityki rajców i bojkotu gospodarczego miasta przez Związek. Rzemieślnicy odgrywali w Chojnicach ważną rolę. To oni ponosili konsekwencje bojkotu związkowego. Brak porozumienia pomiędzy chojnickimi korporacjami cechowymi a radą nasilił się w połowie lutego 1454 roku. Sytuację w mieście zaostrzyła decyzja Związku o wypowiedzeniu posłuszeństwa Zakonowi i wybuch na Pomorzu Gdańskim antykrzyżackiego powstania – zakończyło się ono sukcesem sił związkowych. Zwycięstwo Związku wpłynęło na stanowisko chojniczan. 15 lutego 1454 roku rada miejska została obalona. Na czele antykrzyżackiej opozycji stanął dawny burmistrz Chojnic Jan Fitkaw (Vitko) oraz Jakub Młynarz (Molner).

W połowie lutego 1454 roku Związek Pruski wysłał poselstwo do króla Kazimierza Jagiellończyka z propozycją by przyjął Prusy pod swoją władzę. 6 III 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk podpisał akt inkorporacji Pomorza i Prus do Polski. W rezultacie doprowadziło to do wojny polsko-krzyżackiej. Wydarzenie to stało się – kolejną po wybuchu powstania antykrzyżackiego w Prusach przyczyną wybuchu wojny trzynastoletniej z Zakonem (1454 – 1466).
W ostatnim roku wyniszczającej wojny dowództwo załogi krzyżackiej w Chojnicach przystąpiło do rokowań w sprawie kapitulacji, która zakończyła się zaprzestaniem walk. Załoga krzyżacka w pełnym uzbrojeniu opuściła Chojnice. 28 września 1466 r. do miasta wkroczyły wojska Kazimierza Jagiellończyka. Zdobycie tej ostatniej ostoi Zakonu Krzyżackiego przyspieszyło koniec wojny trzynastoletniej i zawarcie pokoju. II pokój toruński przywracał Chojnice Macierzy.

Jakub Młynarz (Molner) – sługa młynarski, przywódca rewolty antykrzyżackiej w Chojnicach 15 lutego 1454 roku. W listopadzie 1455 roku, wspólnie z Janem Fitkaw (Vitko) i Piotrem Młynarzem, podjął próbę obalenia rady i poddania na powrót miasta Polsce. Spisek został wykryty, a przywódcy przewiezieni do więzienia w Malborku.

Jan Fitkaw (Vitko) – rajca i burmistrz Chojnic. Był przywódcą opozycji antykrzyżackiej w Chojnicach 15 lutego 1454 roku w wyniku której obalona została prokrzyżacka rada, a miasto zgłosiło akces do Związku Pruskiego i opowiedziało się za powrotem Chojnic do Polski. Ponownie, w listopadzie 1455 roku wraz z Jakubem i Piotrem Młynarzami zorganizował próbę obalenia władzy zakonnej w mieście, po aresztowaniu został doprowadzony do Malborka.

Kazimierz Jagiellończyk – 1427-1492. Wielki książę litewski, król Polski. Jeden z najaktywniejszych polskich władców, za panowania którego Korona, pokonując Zakon Krzyżacki w wojnie trzynastoletniej, odzyskała – po 158 latach – Pomorze Gdańskie, a dynastia Jagiellonów stała się jednym z czołowych domów panujących w Europie.

tekst i rysunki Wiesława Gołuńska