☐ Andrzej Lorbiecki. Trzy cmentarze – trzy tablice. Część 5 – Ekshumacje.

Pomimo usilnych starań Niemcom nie udało się zataić przed światem swoich zbrodni. Pilnowano by egzekucji dokonywać w miejscach ustronnych, a mimo tego trafiali się naoczni świadkowie, między inny- mi, sami uciekinierzy z miejsc kaźni, którzy dają świadectwo prawdzie. Ogromu tych zbrodni nie dało by się ukryć. Kilka dni po dokonanym mordzie w lasku miejskim na trójce mieszkańców Chojnic, mieszkańcy budynku strzelnicy Brac- twa Kurkowego przy ul. Strzeleckiej nr 90 (obecnie nr 76) udając się do lasku zauważyli wystającą dłoń ze świeżo rozkopanej ziemi. Oznaczono to miejsce wyciętymi na drzewach znakami, tak by po zakończeniu działań wojennych można było to miejsce ustalić. Obowiązkiem tych co przeżyli koszmar okupacji, było uwiecznienie pamięci tych którzy zgi- nęli, ponosząc najwyższą cenę, oddając życie. Inicjatywę przejął starosta powiatowy, mgr Tadeusz Rześniowiecki zwo- łując na dzień 6 czerwca 1945r. przed- stawicieli władz i urzędów, organizacji politycznych, zawodowych i społecz- nych do lokalu Urbana (obecnie Pl. Królo- wej Jadwigi nr 6) celem utworzenia „Powiatowego Komitetu Uczczenia Ofiar Zbrodni Hitlerowskich”.

Na zebraniu wybrano dr med. Jana Łukowicza przewodniczącym, red. Franciszka Lemańczyka zastępcą, Jana Krajeckiego sekretarzem. Po jego wyjeździe z Chojnic, od 25 VII 1945r. sekretarzem został Marian Grochowski. Głównym zadaniem Powiatowego Komitetu było ustalenie miejsc kaźni, ekshumacja ofiar, ustalenie listy ofiar, założenie cmentarza dla szczątek bohaterów narodowych oraz ustalenie nazwisk zbrodniarzy hitlerowskich. Do Komitetu powołano ks. prob. Brunona Riebandta, starostę powiatowego Tadeusza Rześniowieckiego, burmistrza Jana Fonsa, prezesa sądu okręgowego Zwierzyńskiego, prokuratora Klewenhagena, inspektora szkolnego Stanisława Karpusa. Powołano „Biuro Historyczne”, którego zadaniem było badanie metod stosowanych przez hitlerowców, a następnie komisję śledczą przy Sądzie Grodzkim której przewodniczył Sędzia Okręgowy Jan Ornas.

Komitet od samego początku natrafił na wielkie trudności. Samo ustalenie dokładnych miejsc masowych mogił, sprawiało duże kłopoty ze względu na brak bezpośrednich świadków. Dopiero zeznania rodzin poległych oraz uczestników ucieczek doprowadziło do wskazania niektórych miejsc zbrodni. Masowe groby odkryto na polach Daleckiego przy szosie Bytowskiej, w żwirowni i lesie Doksa, na polach igielskich w tak zwanej „Dolinie śmierci”, na „Witkach” tuż za Zakładem Poprawczym. Ujawniono miejsce na „Ostrów- ku”, gdzie w styczniu 1945 roku zamordowano i spalono około 800 osób spędzonych tu z Warszawy i Grudziądza. W paź- dzierniku 1945 roku, Wincenty Pokrzywiński powiadomił, że dal- sze masowe groby pomordowanych Polaków przez hitle- rowskich bandytów, znajdują się na polach między Jarcewem a Czar- tołomiem przy drodze na polu byłego obszarnika Fiszera. W/g zeznań powyższego znajdują się między wielu innymi zwłokami ob. Prof. Wagner. Major Nieborak, Chrzano- wski, Pruszak, strażnik graniczny Cierniak, kolejarz Wyrobek, urzędniczka Banku Polskiego nie znanego nazwiska, jak również Urzędnik Celny. Głównymi sprawcami tych zbrodni są: kupiec Schau, syn Doksa, Walner (skład rowerów), Gier- kie (skład samochodów) i Hamerski (fryzjer).

Najważniejszą sprawą Komitetu utrudniającą dalszy bieg prac, było znalezienie miejsca gdzie mogły by spocząć ofiary Niemieckiej zbrodni. Jednym z projektów było, żeby grób i pomnik powstał przy placu Królowej Jadwigi przed hotelem Urbana. Projekt ten jednogłośnie upadł ze względu na zbyt ruchliwe miejsce na ten cel. Na posiedzeniu Komitetu w dniu 6.06.1945r. Ob. Jakusz stawia wniosek o uwzględnienie przy tych pracach, również grobów poległych podczas woj- ny polsko-niemieckiej żołnierzach. Sekretarz PPR Ob. Śmigielski, zwraca uwagę na odnośne przepisy prawne. W końcu wybrano stary zamknięty cmentarz katolicki przy zbiegu ulic Wysokiej i Gdańskiej.

W dniu 6 lipca 1945r. o godz. 16.00 odbyła się pierwsza ekshumacja w lasku miejskim. Ekshumacja ofiar ze względu na nieodpowiednią porę ograniczyła się na razie do trzech ofiar, które były jakoby sumą wszystkich ofiar całego powiatu. Przerodziła się ona w pierwszą wielką manifestację w Chojnicach. W dniu 8 lipca 1945r. o godz. 10.30 odprawiono uroczystą mszę żałobną celebrowaną przez proboszcza Góreckiego na stadionie miejskim, po czym ruszył kondukt żałobny przemieszczając się ulicami Mickiewicza, Młyńska, Rynek, Dmowskiego, Szosa Gdańska na cmen- tarz bohaterów.

Noszono się z zamiarem poszerzenia terenu pod cmentarz i w związku z tym prowadzono negocjacje z p. Landowskim zam. przy ul Gdańskiej nr 1-3 w celu zburzenia spichrzów i przekazania tej ziemi pod cmentarz. Dla miasta żądania p. Landowskiego były za duże i komitet zrezygnował z dalszych negocjacji. W ostateczności miasto sprezentowało kawałek ziemi miejskiej leżącej za trzema grobami ofiar zbrodni hitlerowskiej, pochowanych na nowym cmentarzu a Ob. Landow- ski został zobowiązany do natychmiastowego zamurowania wszystkich otworów spichrza i ich otynkowania od strony cmentarza i szosy Gdańskiej.

Bardzo ważną sprawą było pozyskanie drewna na trumny. Z tą sprawą zwrócono się w dniu 24 września 1945r. do Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku z siedzibą w Sopocie i po negocjacjach otrzymano zgodę na pozyskanie 20 m3 tarcicy z odbiorem w Nadleśnictwie Rytel – Tartak Państwowy w Rytlu. Do odbioru Komitet upoważnił ob. Marchlewicza.

Nadeszła jesień roku 1945, Komitet wykonawczy po przezwyciężeniu wielkich trudności mógł nareszcie przystąpić do ekshumacji na wielką skalę. Przy ekshumacji w Chojnicach zatrudniono Niemców, co niejako było zadośćuczynieniem dla ofiar. W dniach 3-4 października 1945 roku przystąpiono do ekshumacji zamordowanych na polach Daleckiego, gdzie odkopano 11 osób, w tym 7 mężczyzn i 4 kobiety, a 5 października 1945r. w lasku i żwirowni Doksa, gdzie odkopano 3 osoby w tym Alfonsa Szycę z Brus. Ekshumacja odbyła się przy udziale komisji sądowo – le- karskiej, sędziego Jana Ornasa, dr med. Jana Łukowicza i Mariana Grochowskiego, syna zamordowanego inspektora szkolnego Stanisława Grochow- skiego. Ekshumowane ofiary złożono do trumien i przewieziono do kostnicy parafialnej w celu rozpoznania przez rodziny.

Komitet Powiatowy przystąpił po wielkich trudach przygotowawczych do największej ekshumacji na terenie Chojnic która odbyła się na „Polach Igielskich” koło majątku Igły, a także na „Ostrówku” w dniach 21 listopad do 1 grudnia 1945r.

Protokół Ekshumacji zwłok Polaków zamordowanych przez hitlerowców w czasie od 24 października do 24 listopada 1939r. na polach Igielskich, koło Chojnic.
Obecni: Sędzia Sądu Okręgowego, Jan Ornas
Lekarz Dr. Jan Łukowicz
Sekretarz komitetu Marian Grochowski

Ekshumacji dokonano na polach Igielskich położonych w pobliżu Chojnic na lewo od drogi wiodącej do Czartołomia w czasie od 21 listopada do 1 grudnia 1945r. Odkopując byłe rowy strzeleckie z wojny polsko-niemieckiej na przestrze- ni około 250 m. W bok w t.zw. „Dolinie Śmierci” natrafiono na głębokości około 0.80 m. na zwłoki pomordowanych polaków. Zwłoki leżały wzdłuż rowu warstwami w ilości od 16 – 20 ofiar w różnych pozycjach i były w całości dobrze zakonserwowane. Razem wydobyto 107 ofiar, wśród których było 16 kobiet, 90 mężczyzn i 1 dziecko. Przeważna część ofiar nie miała płaszczów, marynarek i obuwia. Kosztowności znaleziono jedynie w bardzo nielicznych wypadkach. Naoczni świadkowie stwierdzili, że zbrodniarze hitlerowscy po dokonaniu morderstw, zabierali ofiarom odzież, obuwie i kosztowności. Czaszki wykazywały na ogół postrzał w tylnią ich część, w dużej ilości wypadków były one zgrucho- tane, a nawet zupełnie zmiażdżone. Rozpoznane zostały następujące ofiary (tu następuje spis 53 ofiar rozpoznanych 54 ofiar nierozpoznanych) Zwłoki złożono do trumien pochowano je na cmentarzu ofiar zbrodni hitlerowskich w Chojni- cach.
Chojnice dnia 1.12.1945r.
(-) Jan Ornas (-) Marian Grochowski (-) Dr. Jan Łukowicz

Protokół podaje ogólną liczbę ekshumowanych nie podaje ile konkretnie ciał wykopano w rowie strzeleckim na „Ostrówku”, być może, że te ekshumowane ofiary nie zostały ujęte w protokole. Dalszych ekshumacji dokonano na tak zwanych „Witkach” położonych tuż za Zakładem Poprawczym. Ekshumowano częściowo zwłoki starców i umysłowo chorych.

Protokół Ekshumacji zwłok Polaków zamordowanych przez hitlerowców październiku 1939r. na tzw. „Witkach” koło Chojnic.
Obecni: Sędzia Sądu Okręgowego, Jan Ornas
Lekarz Dr. Jan Łukowicz
Sekretarz komitetu Marian Grochowski
Ekshumacji dokonano w dniach 1 i 2 grudnia 1945 roku na tak zwanych „Witkach” położonych na lewo od drogi prowadzą- cej tuż za Krajowymi Zakładami Opieki Społecznej w Chojnicach. Odkopując byłe rowy strzeleckie z wojny polsko-nie- mieckiej na przestrzeni około 50 metrów, natrafiono na zwłoki dobrze zachowane. Na podstawie pieczęci na ubiorach i bieliźnie, stwierdzono, że są to zwłoki umysłowo chorych którzy w ilości 219 przebywali w Krajowych zakładach Opie- ki Społecznej w Chojnicach. Wydobyto 61 czaszek i po złożeniu ich do trumien pochowano je na cmentarzu Ofiar zbrod- ni hitlerowskich w Chojnicach, zaś resztę ofiar pozostawiono na miejscu i usypano mogiłę. Chojnice dnia 2.12.1945r.
(-) Jan Ornas (-) Marian Grochowski (-) Dr. Jan Łukowicz

To miejsce również nie doczekało się upamiętnienia i dzisiaj jest bardzo zaniedbane. Przy zjeździe na „Ostrówek” po lewej stronie przed strumykiem, znajduje się mała polanka (dziś zarośnięta droga) na której 18 stycznia 1945r. Niemcy zamordowali około 800 osób doprowadzonych tu z Grudziądza i Bydgoszczy. Wśród nich byli war- szawiacy, uczestnicy Powstania Warszawskiego. W tym miejscu dokonano spalenia ciał zamordowanych. Jeszcze przed kilkunastu laty (przed nawiezieniem ziemi umacniającej drogę dojazdową do pomnika) spacerując w tym miejscu, można było wyczuć pod stopami kostki spalonych ciał. To miejsce również wymaga upamiętnienia i oddania hołdu pomor- dowanym. Jeszcze przed kilku laty zrobiono tam sobie parking dla samochodów które zjechały na uroczystość 1 wrześ- nia. Zmuszony byłem osobiście interweniować i od tego czasu podczas uroczystości, zjazd na „Ostrówek” dla cywilnych samochodów jest zabroniony.