☐ Chojnickie kościoły ewangelickie w czasach Reformacji

Przewroty religijne dotyczące XVI stulecia w starostwie człuchowskim nieodwracalnie łączą się z dwoma starostami człuchowskimi, ojcem i synem Januszem i Stanisławem Latalskimi. W 1555 roku miasto Chojnice najbardziej znaczne w człuchowskim starostwie, przyjęło urzędowo wyznanie augsburskie. Pierwszym ogniskiem luteranizmu w Chojnicach był klasztor augustianów fundowany w 1356 roku, (do roku 1712 wszystkie kościoły augustianów były drewniane), wchodzący w skład saskiej prowincji zakonnej, tej samej, z której wywodził się Marcin Luter, miejscowe walki religijne toczyły się w latach 1555 – 1616. Reformacja zbierała krwawe żniwo.

W 1555 roku na przykościelnym cmentarzu chojnickiej fary zabito jej proboszcza ks. Schnitkiego. Luteranie zajęli wówczas chojnicką farę pw. Ścięcia św. Jana Chrzcziciela, zbudowaną w latach 1340 – 1360 na miejscu poprzedniego kościoła drewnianego, którą odzyskał dopiero po 60 latach ks. Jan Gleissen-Doręgowski w dniu 04.09.1616 r. W tym czasie chojniccy proboszczowie przenieśli się do pobliskich Powałek gdzie miejscowy kościół przekształcono w kościół parafialny. Czynności kapłańskie w Powałkach sprawowali ks. Jan Wysocki zm.1572r. i ks. Jakub Tech zm.1579r. Były więc Powałki w tych czasach kolebką katolicyzmu, wysepką otoczoną ewangelickimi zborami, ostoją wiary katolickiej w całym regionie, gdyż w Chojnicach i okolicy kościoły opanowane były przez protestantów (Chojniczki, Krojanty, Jeziorki, Nowa Cerkiew). Pierwszym duchownym luterańskim był eksdominikanin chełmiński, Elroteus Berent (zm.1568).

Ciekawostką natomiast jest, mianowanie predykanta zamkowego (kaznodzieja protestancki) w Człuchowie, Jana Edgarda – plebanem chojnickim. Kiedy w 1616 roku proboszcz katolicki powrócił do Chojnic, dotychczasowa parafia została zniesiona a kościół z Powałek w roku 1617 przyłączył arcybiskup gnieźnieński i prymas polski Wawrzyniec Gembicki, jako filię do Nowej Cerkwi. W starostwie człuchowskim skończyły się rządy proluterskiego Stanisława Latalskiego, który zmarł w 1598 roku. Następni starostowie sprzyjali katolicyzmowi. 15 października 1603 roku katolickim proboszczem zostaje Jan Gleissen Doręgowski z rodziny zamieszkującej pobliskie Jarcewo. Nadmienić należy, że w roku 1555 luteranie przejęli również szkółkę parafialną, którą odzyskał ks. Jan Dorengowski w 1618 roku. Szkoła zlokalizowana była przy plebanii. Po śmierci ks. Dorengowskiego wybudowano nowy budynek w pobliżu fary mieszczący izbę lekcyjną, mieszkanie nauczyciela i służby kościelnej. Wraz z wprowadzeniem regularnych nabożeństw luterańskich w 1555 roku, w dawnej katolickiej szkole parafialnej, przy znacznym wsparciu starosty człuchowskiego Stanisława Latalskiego, utworzono ewangelicką szkołę miejską. Po zwróceniu w 1618 roku szkoły katolikom, szkołę miejską przeniesiono do nowo wybudowanego w roku 1617 budynku w południowej części miasta (dawniej ul. Szkolna, dzisiaj ul. Staroszkolna). Od tego czasu istniały w Chojnicach dwie szkoły nauczania początkowego: katolicka szkoła parafialna i ewangelicka szkoła miejska. Następnym przejętym przez luteranów kościołem, był kościół pw. św. Jerzego, położony poza murami miejskimi na tak zwanym Gdańskim Przedmieściu (dzisiaj rejon placu św. Jerzego). W latach sześćdziesiątych XIV wieku miasto i okolice nawiedziła zaraza, która była bodźcem do wybudowania na Gdańskim Przedmieściu szpitala wraz z kościołem. Ufundował go około 1360 roku wielki mistrz krzyżacki Winrich von Kniprode. Kościół posiadał konstrukcję szkieletową wypełnioną ceglanym murem, był kryty dachówką. Na niewielkiej wieży znajdował się dzwon odlany w 1412 roku. Do kościoła należały trzy ogrody, z których czynsz dzierżawny był przeznaczony m.in. na utrzymanie przykościelnego szpitala. Obok szpitala i kościoła znajdował się drewniany dom z dwiema izbami i łaźnią, przeznaczony dla kapłana opiekującego się kościołem. Zwierzchność nad kościołem sprawował chojnicki proboszcz. W 1433 i 1466 kościół niszczony był pożarami. Został odbudowany przez fundację Marcina Ditlifa w 1519 roku. Ponownie uległ zniszczeniu w połowie maja 1657 roku przez Szwedów, i nie został już odbudowany. W 1555 roku zajęty został przez luteranów, którzy mieli go w posiadaniu do 1616 roku.

Z czasem kościół przestał pełnić funkcję sakralną gdyż w jego wnętrzu urządzono szpital. Całkowitemu zburzeniu uległ kościół wraz ze szpitalem w 1741 roku. Po rozbiórce w XVIII w. ks. Józef Trzebiatowski postawił w tym miejscu pomnik św. Jana Nepomucena. Pomnik usunięto w okresie Kulturkampfu i po pewnym czasie ustawiono wysoką kolumnę z metalowym krzyżem, którą z kolei zniszczyli hitlerowcy.

Kolejnym, przejętym kościołem leżącym za murami miasta, był kościół pw. św. Ducha zwany też Prepozytornią lub Proboszczówką. Pierwotny kościół zbudowany został w 1441 roku, przetrwał do roku 1610, kiedy to spłonął. W 1555 roku podobnie jak pozostałe chojnickie kościoły, został przejęty przez gminę protestancką. W 1610 roku gruntownie przebudowany przez luteranów i powiększony o szpital ( z tego powodu luteranie nie oddali go katolikom), znowu spłonął w 1660 roku. Ponownie odbudowany przetrwał do 1937 roku. Pozostał kościołem protestanckim, filialnym do kościoła św. Trójcy. Zbudowany w stylu pruskiego muru, posiadał jedną miedzianą wieżę barokową. Ostatnio służył za kostnicę a przyległy szpital za dom starców gminy luterańskiej. Na skutek nagłego pochylenia się wieży, kościół rozebrano. Jako dzwonnica tego kościoła od XIX wieku służyła Brama Człuchowska. Położony był na skrzyżowaniu ówczesnej ul. Człuchowskiej i Pl. Jagiellońskiego naprzeciwko szkoły Podstawowej nr 1. Ostatnim ewangelickim kościołem był kościół pw. św. Trójcy. Po oddaniu fary katolikom luteranie stanęli wobec problemu własnego zboru. Kościół św. Ducha był za mały do celów kultu, więc ewangelicy przystosowali do nabożeństwa salę na piętrze ratusza miejskiego stojącego na rynku. Poświęcenia zboru pw. Św Trójcy we wrześniu 1620 roku dokonał pastor Kasper Schumann. Niedługo po tym protestanci zajęli cały ratusz. Pomimo zakazu królewskiego z 1632 roku Chojniccy protestanci wznieśli w 1649 roku nowy zbór, za co miasto zostało ukarane ekskomuniką. Gdańscy kupcy fundowali witraże i polichromię ołtarza (1666-1675). W zboże do czasu pożaru znajdował się obraz malowany w kształcie lichtarza i zawierający całą osnowę confessionis Augustanae. W 1657 roku zbór spłonął, jednak wkrótce został odbudowany (1660). Ponownie uległ zniszczeniu w wielkim pożarze miasta w 1742 roku. Wówczas odbudowie sprzeciwili się chojnicki proboszcz katolicki, ks. Józef Trzebiatowski i archidiakon Kamieński Józef Jakub Chyliński. Długotrwały spór zakończył się ugodą w 1751 roku. Za cenę włączenia się miasta do odbudowy zniszczonej także w pożarze chojnickiej fary, władze kościoła katolickiego zniosły narzuconą wcześniej ekskomunikę. W 1749 roku na wieży zboru umieszczono zegar a jej dach pokryto miedzianą blachą. W 1750 roku zamontowano nowe ławki. Z galerii na wieży od niepamiętnych czasów orkiestra Ochotniczej Straży Pożarnej w Sylwestra grała melodyjną pieśń „Ciebie Boże chwalimy”. Gmina ewangelicka założyła jednocześnie swój cmentarz w okolicy Bramy Gdańskiej gdzie zaczęto wznosić kaplicę cmentarną. Dwa lata później wybudowano nowy dom mieszkalny dla pastora. Była to budowla murowana z cegły o trzech izbach na parterze.( tak zwana Akademia Żebracza, budynek Nr 24 przy obecnej ul. Zielonej. Nad wejściem do budynku widniał napis: ”Edel sie der Mensch, hilfeich Und Gut” – „Bądź szlachetny, dobry i pomocny w potrzebie”. Późnobarokowy kościół służył chojnickim luteranom do listopada 1939 roku, kiedy to hitlerowcy rozpoczęli jego rozbiórkę z myślą o powiększeniu przestrzeni dla organizowanych hitlerowskich manifestacji.

Andrzej Lorbiecki